Bukalemun adlı sürüngenin tanımından başlayacağız öncelikle. Sürüngenler sınıfının Chamaeleonidae familyasından renk değiştirebilen kelerlerin (yaygın bir pullu sürüngen grubu, kertenkele) ortak adıdır. Bukalemun adı Arapça “bū qalamūn”dan gelmektedir. (A)bū bileşeni Arapça hayvan isimlerinde klâsik kullanım şeklidir. Lekamun Arapçada “yutan” anlamına gelir. Kalemun ismi Eski Yunanca χamailéōn “yer aslanı” anlamına gelir. Chamaeleonidae familyasını diğer kelerlerden ayıran en önemli özellik ayakların, dilin ve gözlerin alışılmadık biçimleri ve renk değiştirme özelliğidir.
Bukalemunun dili, boyunun tahmini 1-1,5 katı uzunluğunda, hareketli ve yapışkandır. Bir jet uçağına oranla 5 kat daha hızlıdır. Gözler bağımsız hareket eder, biri yukarı bakarken diğeri aşağıya bakabilir. Bazı bukalemun türleri deri renklerini değiştirebilir. Derilerini sarı, yeşil, kırmızı, kestane rengi ve siyah ve bu renklerin tonlarına çevirebilirler; benekler, çizgiler oluşturabilirler. Derisi, pigmentler içerir. Tabakanın altı guanine kristalli hücrelerdir. Bukalemunlar deri rengini değiştiren kristallerden yansıyan ışığın dalga boyunu değiştiren guanine kristalleri arasındaki boşluğu değiştirerek renk değiştirirler.
Vücut enine basıktır. Uzunlukları 8–60 cm arası değişebilir. Ama genellikle 30 cm civarındadır. Bukalemunlar diğer bukalemunlara saldırganlık gösterdiğinde daha parlak, vazgeçtiklerinde ya da itaat ettiklerinde daha koyu renkler göstermeye eğilimlidirler. Afrika, Madagaskar, Hindistan, Sri Lanka, Akdeniz kıyıları ve İspanya’nın güneyinde yaşayan 80’den fazla türü vardır. Türkiye’de Bayağı bukalemun (Chamaeleo chamaeleon) kuzeyde İzmir’den güneye doğru Ege sahilleri ile bütün Akdeniz sahil bölgesininde yayılmıştır. Yaban hayatın bir parçası oldukları için nadir görülürler.
Genellikle karınca, böcek vb canlılarla beslenirler. Bukalemunlarda 2 tip üreme görülür: Canlı ve yumurtlayarak. Çiftleşmeden sonra 3-6 hafta içinde yumurtalar dişi tarafından açılan çukurlara bırakılır. Yavrular 7-8 ay içerisinde yumurtadan çıkarlar. Ayakları diğer sürüngenlerden farklıdır. Diğer sürüngenlerde kavrama yeteneği için birbirinden bağımsız hareket eden 5 parmak bulunurken, bukalemunların ayakları iki ayrı etli kısımdan oluşur.
Bazı bukalemun türleri :
- Yemen Bukalemunu: En büyük bukalemun türüdür ve genellikle 60 cm uzunluğa ulaşabilirler. Koyu renkli bir vücuda sahiptir. Sarı, turuncu veya yeşilimsi bir renk tonu alabilirler.
- Jackson Bukalemunu: Afrika’nın doğu kesiminde, Madagaskar ve Tanzanya’da yaşar. Yeşil ve sarı tonlarda bir vücuda sahiptir. Kafa bölgesinde boynuz benzeri çıkıntıları vardır.
- Panther Bukalemunu: Afrika’nın batısında ve Madagaskar ormanlarında yaşar. İnce bir yapılıdır. Vücutları siyah, beyaz ve turuncu renklere dönüşebilmektedir.
- Kertenkele Bukalemunu: Afrika’nın kuzeybatısında bulunmaktadır ve boyutları genelde küçüktür. Yeşil renkli bir vücutları olmakla beraber ve uzun kuyrukları bulunmaktadır.
Kamufle olmak için değil, vücut ısılarını kontrol etmek için renk değiştirirler. Kışın koyu, yazın açık renge geçerler. Bukalemunlar için renk değiştirmenin temel işlevlerinden biri de iletişimdir. Özellikle çiftleşme zamanındaki iletişim ya da kavga… Örneğin dişi bukalemun çiftleşmeye hazırsa deride parlak sarı lekeler, çiftleşmek istemiyorsa deride mavi ve sarı noktalar oluşur.
Diğer sürüngenlerde kuyrukları zarar gördüğünde kendini onarırken, bukalemunlarda bu özellik yoktur. Tükürükleri son derece yapışkandır. Bir insan tükürüğünden yaklaşık 400 kat daha yapışkan olan tükürükleri sayesinde kendilerinden daha ağır avları bile kolayca yaklayabilmektedirler. Genellikle ağaç ve çalıların üzerinde yalnız yaşarlar. Kışın hareketleri iyice yavaşlamasına rağmen kış uykusuna yatmazlar. Bukalemunlar, tropikal bölgelerde yaşadığı için, yaşam alanları da nemli ve sıcak olmalıdır. İdeal sıcaklık genellikle 24-27 derece aralığındadır. Bukalemunların ömrü, türlerine ve bakım koşullarına göre değişebilmektedir. Genellikle 5-10 yıl arasında yaşarlar.